El Cezeri – Su toplama sistemleri ve pompalar (Demo)

Su nakil ve pompa sistemlerinin keşfine kadar insanlar suya ulaşma konusunda olukça sıkıntı içerisindeydiler. Yerleşimler genelde nehir kenarlarında veya suya yakın bölgelerde kurulsa da, su seviyesindeki mevsimsel değişimler büyük sıkıntı oluşturuyordu. Dahası debisi düşük sulardan kapları doldurmak ve onları şehirlere nakl etmek de uzun süre problem oldu.

Bu sıkıntılar insanları zamanla bir çözüme zorladı. Medeniyetler kendi fikirleri ve diğer uygarlıkların birikimleri ile ortaya çeşitli buluşlar koydular.

Kaldıraç (Shadoof) Sistemi:

Antik Mısırda yazın seviyesi düşen Nil’in alçakta kalan yatağından suyu almak için kaldıraç sistemi kullanılmaktaydı. Mekanizma  ortadan sabitlenmiÅŸ uzunca bir çubuÄŸun ucuna bir kovanın baÄŸlanmasından oluÅŸuyordu. Denge ağırlığına sahip kovanın baÄŸlandığı çubuk, ortasında kurulmuÅŸ iki ayak tarafından destekleniyordu. Gayet iÅŸ görür bir yapıya sahip sistem uzun asırlar etkili bir biçimde kullanıldı. Mısır, Kuzey Afrika, Mezopotamya ve Anadoluya yayıldı. Elân Mısır’ın bazı bölgelerinde ve Anadolu’nun ücra yerlerinde bu mekanizmanın kullanımına rastlamak mümkündür.

Dev Su DeÄŸirmenleri

Nehir yatağının çok derinden geçtiÄŸi bölgelerde suya ulaÅŸmak için su çarkı veya deÄŸirmeni kullanılmaktaydı. Mö. 100 yılında bilinen ilk örneklerine rastlanan sistem Ä°ran’da Persler tarafıdan keÅŸfedildi ve Romalılar tarafından geniÅŸ bir alanda kullanıldı. Mekanizma çark üzerinde bulunan kürek bölümlerine akıntının etkisi ile suyun dolması, bununda kasnağı çevirmesi prensibine dayanıyordu. Böylece kürek bölümüne dolan sular dönen kasnak ile yukarı taşınır buradan su kemeri yahut ana tank’a sevk edilirdi. Bu ÅŸekilde pompalanan su, su kemerleri ile de saraylara, bahçelere, meydanlara, hamamlara,  hanelere nakl edilirdi. Söz konusu basit fakat etkili sistemden Romalı mimar Vitruvius “De Architectura” adlı eserinde övgüyle söz etmesi dikkat çekicidir.

Pers ve Romalılar tarafından uzun süre kullanılan bu sistem müslüman Araplar tarafından da kullanıldı ve geliÅŸtirildi.  Araplar çarkın iç kısmını oluÅŸuran kasnaÄŸa monte ettikleri uzunca bir mil ile su naklinin yanında hububat öğütme, iplik bükme ve kumaÅŸ dokumada da mekanizmadan yayrarlanmışlardır. Kullandıkları bu mekanizmaya dair ilk kalıntılar Basra körfezi yakınlarında Åžattülarap kanalları kazılarında tesadüf edilen 7. asır’a ait  bulgulardır.

Araplarca geliÅŸtirilen mekanizma yine Araplarca bir  tarafından Mezopotamya, Anadolu, Fars, Sind ve Hind’e kadar yayılırken diÄŸer taraftan da   Kuzey Afrika, Endülüs ve  oradan da Avrupa’ya intikal ettilirilmiÅŸtir.

Ä°spanyanın 751 de fethinden sonra Araplar “Naûra” (ناعورة‎) olarak adlandırdıkları sistemden yüzlercesini   Endülüs’ün derin vadilerinde inÅŸa ederek  ÅŸehirlere su nakletmiÅŸler ayrıca geliÅŸtirilen  diÄŸer özellikleriden  de yer yer faydalanmışlardır.

Arapça  “Naûra” (ناعورة‎) ‘dan Ä°spanyol diline “Noria” ÅŸeklinde geçen bu dev su deÄŸirmenlerinden birisi, kiliseye çevrilen meÅŸhur Kurtuba Ulu Cami yanında elân devretmenktir. Suriyede Asi (Orontes) nehri üzerine bulunan Hama ÅŸehrinde ise bu deÄŸirmenlerin en nadide örneklerinden birisini görmek mümkündür. Çapı 20  metre, kasnağı 120 kompartımandan oluÅŸan devasa deÄŸirmenlerden birisidir.

Endülüs Emevilerinden örendikleri bu sistemi daha sonra Güney Amerika’daki kolonilerinde uygulayan Ä°spanyollarla dünyanın çeÅŸitli bölgelerinde çok sayıda “Naûra” kurulmuÅŸtur. Günümüz dünyasında dahi bu tip su pompaları modern pompalarla baÅŸarı ile rekabet edebilmekte hatta bazı bölgelerde kullanımı daha etkili olmaktadır.

El Cezeri ve Krank Mekanizması

Pek çok müslüman bilim adamı su ve hayvan gücünün kapasiteli kullanımı ile enerji elde edilebileceği, açığa çıkan bu güçle de yapılan işte verimin arttırılabileceni teori olarak çok defa işlemiştir. Bunlar arasından  2 büyük kaşif  vardır ki makineler üzerinde önemli çalışmalar yapmış ve günümüz medeniyetinin temellerini oluşturmullardır. El Cezeri ve Takiyüddin Raşid !

Avrupalıların Al Jazari dedikleri Diyarbakır Cizreli Cezeri, Robotik bilminin kurucuları arasında yer almasından başka başarılıda bir teknik ressmandır. Pek çok önemli buluşlarından birisi de krank bağlantılı çubuk sistemidir.  Tek bir parmak dahi kıpırdatmadan çok büyük miktarlarda suyu kaldırmak için tasarladığı bu dahiyane buluşuyla ilk defa krank sistemini kullanan insan olmuştur.

Cezeri  tomruk ve hayvanın yukarı aşağı hareketine dayanan zincir ve sürgü makaralı, krank mekanızmalı bir makine tasarlamıştı. Herhangi makinenin parçası olaran krank sisteminin Avrupada kullanımı ise ancak 15. asır ortalarına tekabül ettiği görülür. Dönen hareketi doğrusal harekete çeviren bu mekanizma günümüzde oyuncak arabadan lokomotif motorlarına değin pek çok alanda kullanılmaktadır.

Krank ÅŸaftından baÅŸka Cezerî’nin en  büyük buluÅŸlarından birisi de suyla çalışan su pompasıdır. Tasarladığı 5  farklı su drenaj makinelerinden ikisi “Shadoof”  kaldıraç sisteminin geliÅŸmiÅŸ modelleridir. Ancak bir tanesi çok farklı bir mekanizmaya sahiptir !

Sistem çark, bakır pistonlar, emiş ve çıkış boruları ve tek yönlü klape vanadan oluşuyordu. Mekanizma su değirmenine benzer olarak bir akarsu kenarında, kasnak şeklinde dizili kürekleri akıntıya zıt gelecek şekilde tasarlanmıştı. Bu zıt kürekler, tekerleğe ve pistonlara güç vererek kolu hareketlendiriyor böylece iç zincir mekanizması çalışıyor ve  pistonlu pompa harekete geçlmiş oluyordu.

Piston çekildiğinde su,  içine gömülü vaziyetteki giriş borusu tarafından emiliyor, bu sırada tahliye vanası yerçekimi ve pivot noktasının pozisyonu nedeniyle kapalı kalıyor; Piston itildiğinde ise silindire dolmuş su, giriş borusundan daha dar çıkış borusu ve tahliye vanasından dışarı veriliyor; giriş vanası da bu süreç sırasında yer çekimi ve pivot noktası pozisyonu nedeniyle kapalı kalıyordu. Bu hareket tekrarla bir taraf itme pozisyonundayken diğer taraf çekme poziyonuna geçiyor bu devirdaim su aktığı sürece devam ediyordu.

Sistemde bir yandan emerken diğer yandan çıkış yapan çift yönlü pistonların ilk örnekleri kullanılmış ayrıca çift yönlü vana sitemi ahenkli çalışması için güçlendirilmişti. Sıhhi tesisat ve sulamada faydalanılan bu pompa 12 metre yüksekliğe kadar rahatlıkla pompalama yapabilmekteydi.

• El Cezeri’nin Kitabı

• Ä°ndirmek için tıklayınız: [download id=”110″]

[hana-flv-player video=”http://www.muslimheritage.com/videos/vid_files/aljazari_me.flv” width=”320″ height=”260″ description=”” player=”3″ autoload=”true” autoplay=”false” loop=”false” autorewind=”true” /]

Bibliyografya:
Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by Ibn al-Razzaz al-Jazari, 1974Yasser Tabbaa,
Typology and Hydraulics in the Medival Islamic Garden” in Garden and Åžandscape History: Issues, Approaches, Methods, ed, John Dixon Hunt ( Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Publications, 1992), S. 322
1001 Inventions: Muslim Heritage in Our World (Hardcover), Salim  Al-Hassani,Elizabeth Woodcock, Rabah Saoud, FSTC Publishing, 2006, reprinted 2007, pp.218-219.